Zagadnienia dotyczące ryczałtu za nocleg dla kierowcy w transporcie międzynarodowym budzą duże wątpliwości interpretacyjne. Dotyczą one przede wszystkim tego, czy ryczałt powinien być wypłacany pracownikom zatrudnionym na stanowisku kierowcy, a jeśli tak, to w jakiej wysokości. Wielokrotnie wypowiadał się na ten temat Sąd Najwyższy, a także Trybunał Konstytucyjny.
Warto przypomnieć ewolucję poglądów i zmiany przepisów w zakresie omawianego zagadnienia. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada 2008 r. (sygn. akt II PZP 11/08; OSNP 2009, nr 13-14, poz. 166) przyjął, że kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy i na określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 775 § 1 k.p. Taki pogląd mógł mieć daleko idące skutki w sferze ekonomicznej przedsiębiorstw transportowych, gdyż mogło to spowodować objęcie należności wypłacanych kierowcom z tytułu podróży służbowych obowiązkiem uiszczania od nich podatków, a także odprowadzaniem składek na ubezpieczenie społeczne. W praktyce zagadnienia dotyczące ryczałtu za nocleg dla kierowcy w transporcie międzynarodowym budzą duże wątpliwości interpretacyjne. Dotyczą one przede wszystkim tego, czy ryczałt powinien być wypłacany pracownikom zatrudnionym na stanowisku kierowcy, a jeśli tak, to w jakiej wysokości. Wielokrotnie wypowiadał się na ten temat Sąd Najwyższy, a także Trybunał Konstytucyjny. – kierowców pogląd zaprezentowany przez Sąd Najwyższy sprowadzał się do tego, że pracodawca mógł zrezygnować z wypłacania im określonych należności za podróż służbową w związku z tym, że nie znajdują się oni w podróży służbowej.
Definicja podróży służbowej
Ustawodawca, wychodząc naprzeciw przedsiębiorstwom transportowym, które zgłaszały problemy dotyczące należności za podróże służbowe kierowców, dokonał nowelizacji ustawy o czasie pracy kierowców. Na mocy ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. 2010, nr 43, poz. 246) wprowadzono – autonomiczną w stosunku do Kodeksu pracy – definicję podróży służbowej kierowcy. Zawarta jest ona w art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców (Dz. U. 2019, poz. 1412 ze zm.). Według tej definicji podróż służbowa kierowcy to, w uproszczeniu, każdy wyjazd poza siedzibę pracodawcy w celu wykonania przewozu drogowego. Jednocześnie do systemu prawa wprowadzono art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców, zgodnie z którym kierowcy w podróży służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w przepisach art. 775 § 3-5 k.p. Wbrew pozorom wprowadzenie tej definicji nie rozwiązało pojawiających się wątpliwości dotyczących zasadności wypłacania kierowcom ryczałtu za nocleg. Należy przypomnieć, że zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowych (Dz.U. 2013, poz. 167) ryczałt za nocleg nie przysługuje w sytuacji, gdy pracodawca zapewnił pracownikowi bezpłatny nocleg. Jak powszechnie wiadomo, samochody ciężarowe wykorzystywane w przewozach międzynarodowych wyposażone są w miejsca przeznaczone do spania. Wobec tego część przedsiębiorców przyjmowała, że skoro pracownikowi – kierowcy została zapewniona możliwość bezpłatnego noclegu poprzez wykorzystanie do tego kabiny samochodu, to ryczałt mu się nie należy. Pojawiające się wątpliwości dotyczące wykładni pojęcia „bezpłatny nocleg” zostały usunięte przez Sąd Najwyższy, który w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 12 czerwca 2014 r. (sygn. akt II PZP 1/14; OSNP 2014 nr 12, poz. 164) przyjął, że zapewnienie pracownikowi – kierowcy samochodu ciężarowego odpowiedniego miejsca do spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w transporcie drogowym nie stanowi zapewnienia bezpłatnego noclegu. Taka interpretacja przedmiotowego pojęcia dokonana przez Sąd Najwyższy spowodowała, że kierowcy, którym pracodawca zapewniał nocleg w kabinie pojazdu i nie wypłacał ryczałtu, zaczęli występować do sądów pracy z roszczeniem o zasądzenia odpowiednich kwot tytułem należnego im ryczałtu za nocleg.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego
Z uwagi na duże wątpliwości interpretacyjne związane z wypłacaniem ryczałtu za nocleg zagadnieniem tym zajął się Trybunał Konstytucyjny. W wyroku z dnia 24 listopada 2016 r. (sygn. akt K 11/15) przyjął, że art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców w związku z art. 775 § 2, 3 i 5 kp w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji RP. W orzeczeniu tym podniesiono, że zastosowana przez ustawodawcę konstrukcja odesłania zawarta w art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców w związku z art. 775 § 2, 3 i 5 kp oraz § 16 ust. 1, 2 i 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 2013 r. nie tylko nie zapewnia spójności całej regulacji prawnej, ale prowadzi wręcz do poważnych wątpliwości interpretacyjnych, czego wyrazem była radykalnie rozbieżna wykładnia przyjęta w wyrokach Sądu Najwyższego. TK podzielił także stanowisko uczestników postępowania, że art. 21a zakwestionowanej ustawy, odsyłając do zasad ogólnych przewidzianych w Kodeksie pracy – tj. art. 775 § 3-5 kp, nie uwzględnia specyfiki wykonywania zawodu kierowcy w transporcie międzynarodowym. Podniesiono również, że konstrukcja przyjęta w zakwestionowanych przepisach doprowadziła do nieprzewidywalności skutków prawnych działań przyjętych na ich podstawie przez ich adresatów, przez co narusza zasadę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Wyroki Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą – wiążą także sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy, co wynika bezpośrednio z art. 190 ust. 1 Konstytucji RP. Mocą wyroku TK przepis art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców utracił swoją moc obowiązującą i nie może stanowić podstawy do wypłacania przedmiotowego ryczałtu. W tych okolicznościach wydawać by się mogło, że obecnie brak jest podstawy prawnej do wypłacania kierowcom ryczałtu za nocleg.
Zdaniem Sądu Najwyższego
Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego zagadnieniami ryczałtu za nocleg kierowcy ponownie zajmował się Sąd Najwyższy. Z analiz treści orzeczeń Sądu Najwyższego wynika, że nadal pracodawcy są zobowiązani do wypłacania pracownikom zatrudnionym na stanowisku kierowcy ryczałtu za nocleg w kabinie pojazdu. W wyroku z dnia 17 maja 2017 r., (sygn. akt II PK 106/16; Lex nr 2306361) SN przyjął, że wyeliminowanie art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców z porządku prawnego nie spowodowało luki w przepisach. Można poszukać podstawy prawnej do ustalenia zasad zwrotu należności z tytułu podróży służbowej przez art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców w związku z art. 775 § 1 kp, a także przez odpowiednie stosowanie art. 4 ustawy o czasie pracy kierowców, zgodnie z którym w zakresie nieuregulowanym ustawą stosuje się przepisy Kodeksu pracy. Podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 lutego 2017 r., (sygn. akt I PK 300/15; Lex Nr 2242158), z którego wynika, że w obecnym stanie prawnym kierowcy zatrudnieni w transporcie międzynarodowym odbywają podróże służbowe. Dalej sąd stwierdził, że w systemie prawnym pozostały przepisy o podróży służbowej – art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców oraz art. 775 § 1 kp, zgodnie z którym pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej. W wyroku tym sąd podkreślił również, że nocleg w kabinie nie może być uznany za zapewnienie bezpłatnego noclegu. Pogląd taki został zaakceptowany przez SN w wyroku z dnia 6 lutego 2018 r. (sygn. akt III PK 158/16). W orzeczeniu tym sąd zauważył, że pracownikowi – kierowcy przysługuje co do zasady zwrot kosztów noclegu, choćby w postaci ryczałtu za nocleg, niezależnie od tego, czy poniósł z tego tytułu jakikolwiek koszt. Sąd dalej wywiódł, że zapewnienie kierowcy noclegu w dostosowanej do tego kabinie nie jest zapewnieniem mu bezpłatnego noclegu, a w związku z tym na pracodawcy spoczywa obowiązek rozliczenia się z kierowcą z tytułu kosztów noclegu. Sąd podkreślił również, że wszelkie regulacje zakładowych aktów prawa pracy albo postanowienia umów o pracę wykluczające obowiązek pracodawcy pokrywania kosztów noclegów kierowcy w podróży służbowej w związku z zapewnieniem im noclegów w kabinie pojazdu są w związku z tym bezskuteczne i nie mają mocy prawnej. Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 27 marca 2018 r. (Lex nr 2482902) przyjął, że uznanie za niezgodne z Konstytucją niektórych przepisów ustawy o czasie pracy kierowców w związku z art. 775 § 2, 3 i 5 kp i przepisów wykonawczych nie powoduje, że kierowca zatrudniony w transporcie międzynarodowym został pozbawiony prawa do noclegu umożliwiającego regenerację sił w godnych warunkach. Warunki takie z reguły nie są zapewnione poprzez udostępnienie miejsca do spania w kabinie pojazdu, który jest przez nich prowadzony. Omawiając zagadnienia ryczałtu za nocleg kierowcy w transporcie międzynarodowym, należy również wspomnieć o wysokości tego ryczałtu. Rodzi się pytanie, czy ma on być wypłacany w wysokości 25% kwoty limitu obowiązującego w danym kraju, określonego w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowych, czy też pracodawca spoza sfery publicznej (prywatny przedsiębiorca) może w układzie zbiorowym, regulaminie wynagradzania albo umowie o pracę określić wysokość tego ryczałtu poniżej wskazanego limitu (art. 775 § 4 kp). Zagadnienie to w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego budziło kontrowersje. W wyroku z dnia 4 września 2014 r. (sygn. akt I PK 7/14) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że kierowcy przysługuje zwrot kosztów noclegu według zasad ustalonych w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 775 § 2 kp, chyba że korzystniejsze do niego zasady zostały ustalone według art. 775 § 3 kp (w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania umowie o pracę). Tym samym sąd przyjął, że pracodawca spoza sfery budżetowej nie może w regulacjach wewnętrznych ustalić ryczałtu za nocleg kierowcy poniżej limitu 25% obowiązującego na dany kraj określonego we wskazanym rozporządzeniu wykonawczym. Obecnie zapatrywania Sądu Najwyższego na tę kwestię uległy zmianie. Z uwagi na problematyczność tego zagadnienia jego rozstrzygnięcia podjął się Sąd Najwyższy w siedmioosobowym składzie. W uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2017 r. (sygn. akt III PZP 2/17) przyjęto, że ryczałt za nocleg w podróży służbowej kierowcy zatrudnionego w transporcie międzynarodowym może zostać określony w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę (art. 775 § 3 kp) poniżej 25% limitu, o którym mowa w § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz. U. 2002, nr 236, poz. 1991 ze zm.) oraz w § 16 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. 2002, nr 236, poz. 1991 ze zm.) oraz w § 16 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej. Oznacza to, że zgodnie ze wskazaną uchwałą dopuszczalne jest określenie ryczałtu za nocleg poniżej 25% limitu określonego w rozporządzeniu wykonawczym. Wydaje się, że z uwagi na konieczność zapewnienia przejrzystości i pewności w stosowaniu prawa konieczne byłoby uregulowanie omawianego zagadnienia w sposób jednoznaczny. Mogłoby to nastąpić poprzez wprowadzenie do ustawy o czasie pracy kierowców przepisów, które określałyby zasady przyznawania i wypłacania należności za podróż służbową tylko dla tej grupy zawodowej. Mogłoby to ułatwić w praktyce stosowanie tych przepisów.
starszy inspektor pracy
Michał Jeleński
OIP Kraków
Źródło: Inspektor Pracy nr 3 (433) 2019 str. 7